ŞEYX YASİR ÖVDƏT[1] İLƏ AÇIQ DİALOQ 

“SEYİD FƏZLULLAHA İBTİDADAN TƏQLİD ETMƏYƏ

BAŞLAMAQ VƏ ONA TƏQLİDİ DAVAM ETDİRMƏK OLAR”.

“Feysbuk” sosial şəbəkəsində uzun elektron dialoqda Livandakı elmi hövzənin ustadlarından biri olan Şeyx Yasir Övdət dini rəhbər Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullahın şəxsiyyəti, elmi, fiqhi, hərəkati və ictihadi fərqi haqqında danışaraq onun müqəddəs proqramından bəzi hissələrə və keçdiyi həyat yoluna toxunmuşdur.

Şeyx Övdət həm də ona təəccüblənmişdir ki, bəziləri Ayətullah Fəzlullahın rəhbərliyinə dair başqalarından şəhadətnamə tələb edir. Halbuki başqaları onun şəhadətnaməsinə möhtacdır. O demişdir: “Seyiddən başqası ona şəhadətnamə verəcək şəxsə möhtacdır. Seyidə gəlincə onun elmi, qurani, fiqhi və başqa sahələrdəki görüntüsü digərlərinə şəhadətnamələr verə biləcək gücdədir. Livana gəldiyi vaxtdan etibarən xəstəliyinin son günlərində çətin təhlükəsizlik şəraitində, hətta bombardmanlar zamanı dərsi-xarici dayandırmamışdır”.

Dialoqda iştirak edənlərdən biri belə bir fikir söyləmişdir: “Seyid Fəzlullah Nəcəfdən müctəhid olmadığı bir halda çıxmış və sonra Livanda bu mərhələyə çatmışdır”. Şeyx Övdət bu sözə etiraz edərək demişdir: “Cənab Seyidin Ayətullah Seyid Xoyidən və başqasından ictihad üçün icazəsi var. Şəhid Sədrin: “Nəcəfdən çıxan hər bir şəxs Nəcəfdən məhrum olmuşdur, lakin Seyid Fəzlullah istisnadır. O, Nəcəfdən çıxdıqda Nəcəf ondan məhrum oldu” sözü onun bir çox sahələrdə dərin düşüncə sahibi olmasının və fəqihlər və müctəhidlər kimi geniş elmin onun vasitəsilə əta olunduğu ən yüksək dərəcələrə çatmasının dəlilidir”.

Şeyx Övdət sonra əlavə etmişdir: “Mən şəxsən bilirəm ki, mərhum müqəddəs Seyid Əbdürrauf Fəzlullah Seyid Fəzlullahı Nəcəfdən gətirdiyi vaxt “ehtiyat”da, ələlxüsus ümumi şəkildə əhli-kitabın və kafirlərin nəcis olması məsələsində insanların Seyid Fəzlullaha müraciət etməsinə icazə verirdi”.

Şeyx Övdət, adətən, yalnız müctəhid alimə verilən və Seyid Xoyinin 1980-cı illərdə Seyid Fəzlullaha təltif etdiyi mütləq vəkaləti dəlil olaraq göstərmişdir. O deyir: “Xatırlayıram ki, bəzi Livan alimləri Seyid Xoyiyə məktub göndərərək bildirmişlər ki, Seyid Fəzlullah Dauhədə Seyid Xoyinin xeyriyyə binalarının birində yeyintiyə yol vermişdir. Seyid Xoyi onlara cavab vermişdir ki, “Mütləq vəkilimiz Seyid Fəzlullah müctəhiddir. Onun öz rəyi vardır. Onun əli mənim əlim, onun dili mənim dilimdir!”

Seyid Fəzlullahın dini rəhbərliyi və vəfatından sonra ona təqlid etmək – istər ibtidadan təqlid olsun, istərsə də ona təqlidi davam etdirmək şəklində olsun – məsələsi haqqındakı söhbətində Şeyx Yasir Övdət açıqlamışdır ki, o, mərhum rəhbərin əsrimizdə ən bilikli (ə’ləm) müctəhid olduğuna və başqalarından fərqli olduğuna inanır. O deyir: “Ən azı ələlxüsus hərəkati rəhbərlikdə onu təqlidi rəhbərlikdən fərqləndirən fikri və elmi şəxsiyyətindəki bir çox ünsürlərlə burada ondan daha savadlı bir şəxsin olduğuna inanmırıq”.

Bu səbəbdən hazırda mövcud olan bir çox dini rəhbərlərin fitvalarına əsasən Cənab Seyidin müqəllidlərini ona təqlid etməyi davam etdirməyə çağırdı. Həmin dini rəhbərlər ölmüş müctəhidə təqlid etməyi davam etdirməyə icazə verir, yaxud o, ə’ləm (daha bilikli) olduğu halda bunu vacib bilirlər. Şeyx Övdət təkidlə bildirir ki, hətta vəfatından sonra ibtidadan ona təqlid etmək icazəlidir və bu, həyatda ikən ona təqlid etməmiş şəxsə aid məsələdir. Şeyx Övdət bu fikrində İbrahim Cənnati kimi ibtidadan ölüyə təqlid etməyə icazə verən hazırda fəaliyyət göstərən bəzi dini rəhbərlərin rəyinə istinad etmişdir.

TƏQLİD VƏ DİNİ RƏHBƏRLİK (MƏRCƏ’LİK)

Verilən suallar içində ən çox payı olan bir mövzu hesab edilən təqlid və Seyid Fəzlullahın rəhbərliyi mövzusunda Şeyx Yasir Övdət öz cavablarında bildirmişdir ki, bir çox fəqihlər ölüyə təqlidi davam etdirməyə icazə verirlər. Ölüyə təqlidin icazəli olub-olmadığına şəkk etdikdə fiqhi əsas budur ki, bu, caizdir. Həddi-büluğa yeni çatmış şəxsin ibtidadan ölüyə təqlid etməyə icazə verən müctəhidin rəyinə əsasən mərhum Seyid Fəzlullaha təqlid etməsi mümkündür.

Allah-Taala Seyid Fəzlullah kimi bir şəxs yetirənə qədər ona ibtidadan təqlid etməyə başlamaq və ona təqlid etməyi davam etdirmək olar. Şeyx Övdət deyir: “Ən azı 50 il ona təqlid etmək barədə fitva vardır. Güman etmirəm ki, sən 50 ildən sonra da Seyid Fəzlullahın etdiklərini edə biləcək bir rəhbər tapasan”.

Bu sahədə Şeyx Övdət ölüyə təqlid etməyin icazəli olması ilə bağlı bir sıra fiqhi dəlillər gətirmişdir:

“1. Ağıllı insanların həyat tərzi (sirətul-üqəla) günümüzə qədər ölülərin fikrindən istifadə etmək əsası üzərində cərəyan edir. Ürfə bax. Məgər müəlliflərinin ölməsi ilə tibb, kimya, fizika, yaxud başqa sahədəki nəzəriyyələr ölmüşdür? Yoxsa, onlardan istifadə edilir və onlar inkişaf etdirilir?

2. Dindarların, yəni elm adamlarının həyat tərzi: onlar həmişə ölülərin rəylərindən və dəlillərindən istifadə edir və həyatın tələblərinə uyğun olaraq onları inkişaf etdirirlər. Hətta belə güman edirəm ki, məşhurla müxalifətdə olmaqdan qorxaraq vacib ehtiyat – deyə fitva verən fəqihlər məşhura təqlid edirlər. Məşhur isə yalnız ölülərdir. Fəqih fitva baxımdan ölüyə, yəni məşhura təqlid etməkdə haqlı olduğu bir halda, adi insanların ölüyə müraciət etməyə niyə haqları yoxdur?!

3. Cahilin alimə müraciətinin vacibliyinə dəlalət edən dəlillərin hamısı yalnız dirilərə, yaxud ölülərə aid deyil, əksinə hamıya aiddir: “Əgər bilmirsinizsə, zikr əhlindən soruşun!”[2] “… Sözümüzü rəvayət edənlərə (ədalətli fəqihlərə) müraciət edin. …”

4. İstishab[3] ölünün fitvasının dəlil qalıb-qalmaması barədə şübhə yarandıqda istinad edəcəyimiz üsuli bir dəlildir. İstishab edib fitvanın dəlil olaraq qalmasına hökm edirik.

5. Ölüyə təqlidin caiz olub-olmadığına şəkk etdikdə əsas prinsip budur ki, bu caizdir.

Səmimi olaraq deyirəm, imamların və Peyğəmbərin sözünün dəlil olması onlar dünyadan köçüblər deyə qüvvədən düşmüşdür?! Məgər onlara müraciət edib onlardan istifadə etmək icazəli deyil?! Ölüyə təqlidi davam etdirməklə ibtidadan ona təqlid etməyin icazəli olmaması arasında fərq qoymaq təəccüb doğurur, çünki hər ikisi eyni məsələdir.

6. Diriyə təqlidin vacibliyi üçün ortaya qoyduqları dəlillərin hamısı iddia ilə uyğun gəlməyən dəlillərdir, əksinə o dəlillərin “mərcə’liyin tələbləri” adlanan bir fikrin üzərində olmasından qorxuram. Bu müxtəsər izahla kifayətlənirəm”. Müəyyən bir dini rəhbərə müraciət etmədən, ölüyə təqlidi davam etdirməyin icazəli olmasına fitva verən diri mərcə’lərin fiqhi rəyinin ittifaqına əsaslanmaqla Seyidə təqlidi davam etdirməyin icazəli olması barədə onun idarəsi tərəfindən verilən bəyanatın səbəbi haqqında soruşulan suallardan birinə belə cavab vermişdir: “Hesab edirəm ki, alimlərin vahid rəy üzərində ittifaqı deyildikdə, ümumi-istiğraqi (hər bir fərdə ayrı-ayrılıqda şamil edilmə) nəzərdə tutulmur, əksinə tanınmış əksəriyyət və dini rəhbərliyə namizədlikləri irəli sürülmüş şəxslər nəzərdə tutulur. Onlar ölüyə təqlidi davam etdirməyin icazəli olduğu fikrini irəli sürürlər. Onların bəziləri əgər ə’ləmdirsə, ölüyə təqlidi davam etdirməyi vacib bilirlər. Bəziləri isə ibtidadan ölüyə təqlid etməyə icazə verirlər. Bəziləri isə, ölüyə təqlidi davam etdirməyə icazə verən diri müctəhidlərin olduğunu icmalən (ümumi şəkildə) bildikcə ölüyə təqlidi davam etdirmək üçün konkret bir şəxsi müəyyənləşdirməyin vacib olmadığı fikrini irəli sürürlər. Seyid Əli Fəzlullahın iddia etdiyi fikir fəqihlərin rəylərinə əsaslanır və fiqhi qaydalara da uyğundur”.

Ə’LƏMLİK ANLAYIŞI

Ə’ləmlik anlayışı və ə’ləmə təqlid etmək məsələsində Şeyx Övdət bildirdi ki, bir çox alimlər deyirlər ki, ə’ləm müctəhidi müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür, çünki bu şər’i mətnlərdə dəlili olmayan sırf nəzəri bir məsələdir. Belə ki, fiqhi anlayışa görə ə’ləm istinbat əməliyyatında ən bacarıqlı, ən layiqli və ən bilikli şəxsdir. Bəziləri hesab edir ki, ə’ləm müctəhid üsuli-fiqhdə, yaxud fiqhdə, yaxud da eyni vaxtda hər ikisində ə’ləm olan şəxsdir. Şeyx Övdət qeyd edir ki, ə’ləm müctəhidi müəyyənləşdirmək üçün təkcə üsuli-fiqh və fiqh elmləri ilə kifayətlənmək olmaz, əksinə fəqih dili dərindən bilməli, ədəbi hissə malik olmalı, Quranı dərindən başa düşməli, əvvəla rəvayət ab-havasından uzaq olmalı, sonra isə rəvayət üzərində təcrübə aparmalıdır. Məhz bu xüsusiyyətlər hərəkati və dinamik fəqihi təqlidçi fəqihdən fərqləndirir. Odur ki, Seyid Fəzlullahdan ə’ləm bir şəxsin olması güman edilmir.

Ə’ləmlik şəhadətnaməsi haqqında danışarkən Şeyx Övdət təəssüflə bildirdi ki, əksər şəhadətnamələrdə insafsızlığa yol verilir. Onu da vurğuladı ki, ə’ləmliyi təsdiq edən şəxs ekspertlərdən (əhli-xibrədən) olmalı və təqlid üçün namizəd verilənlərin hamısını yoxlamalıdır. Şeyx Övdət təəccüblə öz-özünə sual verdi: “Məgər İrandakı mərcə’lərdən birinin ə’ləmliyini təsdiq edən şəxs Nəcəfdəki mərcə’ləri yoxlamışdırmı? Həmçinin əksinə. Yaxud o, Livanda namizədliyi irəli sürülən rəhbərlikdən xəbərdardırmı? Çox təəssüflər olsun ki, cavab mənfidir. Deməli, bu barədəki şahidlik naqisdir və reallığı əks etdirmir. O cür şahidliyə nə şər’i, nə əxlaqi və nə də əqli baxımdan etimad etmək olmaz. …”

MƏRCƏ’LİK (RƏHBƏRLİK) MÜƏSSİSƏSİ

Seyidin mərcə’lik müəssisəsi ilə əlaqədar rəyi ilə Şeyx Övdət bildirdi: “O, irəli sürülmüş ən mütərəqqi islami nəzəriyyələrdəndir. Seyid onu mərcə’lik tarixində bənzəri olmayan müəssisələr müstəvisində az da olsa, tətbiq etmişdir. Bu müəssisənin bərabər fitva verən dini rəhbərlik şurasında həyata keçirilməsinə gəlincə bu arzu çərçivəsindən kənara çıxmır. Hətta hesab edirəm ki, fərdi ağıla deyil, Seyid kimi müəssisə ağlına malik yeni nəsil dini rəhbərlər yetişməyincə müasir dövrümüzdə bu qeyri-mümkündür”.

ZALIMANƏ HÜCUMLAR

Mərhum rəhbərə əziyyət verib iftira, zülm və düşmənçiliklə onu incitmək məqsədi güdən çoxsaylı hücumlara gəlincə Şeyx Övdət bildirdi ki, bunlar Seyid Fəzlullahın fərqləndiyi açıq hərəkətverici cəhətlə bağlıdır, çünki bu xüsusiyyət insanlar tərəfindən həzm olunmurdu. Müasir yenilikçi bir istiqamət idi, bəzi başqa rəhbərlərə isə maneə yaradırdı. Şeyx Övdət deyir: “İnsanlara İslam əxlaqı ilə yanaşılmalı və onlara ən gözəl şəkildə cavab verilməlidir. Şəxsi fikrimcə, ona hücum edənlərin ən aşağı səviyyədə təqvaları və Allahdan qorxuları yoxdur, çünki onlar yalan danışdılar, deyilənləri təhrif etdilər, fitvalar verdilər və onun əsərlərini şüurlu şəkildə oxumadan, yaxud soruşmadan qiyabi hökm verdilər. Eşitmədən və oxumadan hökm vermək dinə uyğun gəlməyən bir şeydir, çünki haqla batil arasında dörd barmaq fasilə vardır. Haqq odur ki, gördüyünü deyəsən. Dəfələrlə görmüşəm ki, iddia edənlərin çoxuna bu barədə yazılanları və həqiqəti göstərdikdə onların açıq yalanı üzə çıxmışdır. Batil isə odur ki, eşitdiyini deyəsən. Çox təəssüflər olsun ki, dini rəhbərliklər və alimlər hökm verdikdə eşitdiklərini deməklə kifayətlənirlər. Bir şəxs haqqında onun özündən eşitmədən hökm çıxardıqda şeytan da o vaxt hazır olur. Ən bəsit hökm vermə qaydası odur ki, hökm çıxarmamışdan əvvəl hər iki tərəfi dinləməlisən. Bunlar hansı təqva ilə hökm verirlər?! Bunu yalnız tarix üçün deyirəm”.

Bu həmlələrin arxasında dayananlar haqqında söhbətinə davam edərək deyir ki, zənnimcə, bunlar: “Fəzlullahın mərcə’liyinin yayılmamasında marağı olanlardır. Onlar başqalarının mərcə’liyində maraqlıdırlar, çünki Seyid Fəzlullah bütün dini rəhbərliklər qarşısında böyük bir maneə idi. Səbəb isə o idi ki, o, öz elmi, siyasi, ictimai, ideoloji və mədəni üstünlüyü ilə insanlara açıq olması ilə onların içərisində yaşaması, qayğıları, problemləri ilə maraqlanması, bütün dairələrdə və mərasimlərdə onlarla görüşməsi, bir çox gündəlik işləri öz öhdəsinə götürməsi, Livandakı məqamından dünyaya açıq olan dinamik dini rəhbərliyi ilə təqlidçi rəhbərliklərdən fərqlənməsindən irəli gələrək bütün müsəlman və qeyri-müsəlmanlara açıq olması ilə fərqlənir və seçilirdi. Onun dinamik rəhbərliyi bütün sahələrdə hərəkət edir və bütün problemləri öz üzərinə götürürdü. Bundan sonra ona yeni həmlələr və hücumlar başlandı, nifrət edənlər, gerilikçilər, dar düşüncə sahibləri, xurafatçılar əks mövqedən çıxış etməyə başladılar. Onlar İslamı və Quranı gerilik, xurafat və yalanlar çərçivəsində bir qutu kimi başa düşürdülər”.

Bu problemə münasibət bildirən Şeyx Övdət İslam əxlaqına sahib olmağı, ən gözəl şəkildə münasibət göstərməyi, xüsusilə dini rəhbərliklərə pislik etməməyi vurğuladı. Əgər birindən incimişiksə, yalnız incidiyimiz işi qeyd etməliyik. Seyid Fəzlullah pislik edənləri təbəssümlə qarşılayar və deyərdi: “Allah onları hidayət etsin!” Yaxud belə deyərdi: “Onlar haqqımızda çox günaha giriblər”. Şeyx Övdət Seyidin müqəllidlərini onun əxlaqına, yəni İslam əxlaqına yiyələnməyə çağıraraq deyir: “Allahdan diləyirəm ki, bütün insanları, ona (Seyidə) zülm edənləri hidayət etsin! Allah ona həm sağlığında, həm də dünyasını dəyişdikdən sonra kömək olsun! Hidayətə tabe olanlara salam olsun!” Dialoqda iştirak edənlərdən biri bildirdi ki, Sistaninin köməkçilərindən biri özünün Fəzlullahın kitablarına son dərəcə heyran olduğundan danışmışdır. Hətta o, kitabları oxuyub qurtardıqdan sonra öpərdi. Ələlxüsus, “İslam-xristian dialoqu” kitabını. Bu kitab Seyid Sistanini heyran etmiş və onu üç dəfə təkrar oxumuşdu. Şeyx Övdət mərhum Seyidin övladları içərisində ictihad mərhələsinə çatanlar haqqında deyir: “Mən hesab edirəm ki, onun iki övladı – Seyid Əli və Seyid Cəfər ictihad yolundadırlar və onlar cüzi də olsa, bəzi fitvalar verə bilərlər”. Eyni konteksdə Şeyx Övdət qeyd etmişdir ki, dini rəhbər İshaq Fəyyaz və İbrahim Cənnati Seyid Əli Fəzlullaha mərhumun təsis etdiyi xeyriyyə müəssisələrinə şər’i hüquqlar çərçivəsində rəhbərlik etməyə icazə vermişlər. Seyidin şagirdlərindən, yaxud övladlarından hər hansı birinin dini rəhbərliyi öhdəsinə götürməsi barədə verilən suala o, belə cavab vermişdir: “Bəli! Lakin gələcəkdə. Hesab edirəm ki, Seyid Əli Fəzlullah gələcəkdə dini rəhbərliyi öz üzərinə götürəcəkdir. Burada müctəhidlik yolunda davam edən tələbələrindən də vardır”. Başqa bir cavabda da demişdir ki, Şeyx Hüseyn Əl-Xəşən də ictihad yolunda hərəkət edir və o, Fəzlullahın ən görkəmli şagirdlərindəndir. Seyid təqlidçi rəhbərliklərdən hər bir sahədə bütün problemləri öhdəsinə götürən, dünyaya açıq olan dinamik rəhbərliyi ilə fərqlənmişdir.

İslam müqaviməti mövzusunda demişdir: “Bildiyim odur ki, Seyid müqavimət hərəkatı yarandığı gündən ona qayğı göstərmiş, xüsusilə, onun bir çox rəhbərlərinə təlimlər vermişdir”. 

SEYİDİN ƏXLAQİ CƏHƏTLƏRİ

Şeyx Övdətin dini rəhbəri və ustadı Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah haqqında ən çox qeyd etdikləri bunlar idi: “İntuisiyalı və hazırcavab bir insan idi. Hər hansı bir məsələ haqqında soruşanda qaydalarla və konkret dəlillərlə cavab verərdi. Son günə qədər bu hazırcavablığı özünü qoruyub saxlamışdı. O həm də olduqca diqqətli idi. Məsələn, gündüz vaxtı işığın yandırılmamasına və qənaətlə işlədilməsinə diqqət yetirərdi. Ona pislik edənlərə qarşı danışmağımıza mane olardı. İslam vəhdətini qorumağa çalışardı. Həmişə bizə vəsiyyət edərdi ki, ideoloji və mədəni mübarizə aparaq. Onun bir çox xatirələri vardır ki, onları hal-hazırda qeyd etməyə vaxt və imkan yoxdur”. 

h. q. 01 səfər 1432

m. 05 yanvar 2011

Tərcümə: Salman Süleymanov

Təshih: Xəyyam Qurbanzadə

Redaktor: Əfruzə Həsənova

Korrektor: Məhbubə Kərimzadə

---

[1] Şeyx Yasir Övdət Livanın cənubunda sərhəd bir kənddəndir. Miladi təqvimi ilə 1969-cu ildə anadan olmuş, 1984-cü ildə Ayətullah Mühəmmədhüseyn Fəzlullahın elmi hövzəsində İslam Şəriəti İnstitutuna daxil olmuş, orada müqəddimə elmləri və bir az da səthi dərsləri oxumuş, sonra 1989-cu ildə müqəddəs Qum şəhərinə getmiş və orada Elmi Hövzənin məşhur alimlərindən dərs almışdır. Burada Ayətullah Nur Mühəmmədi, Ayətullah Hərəndi, Ayətullah İrəvani, Seyid Adil Ələvi və başqalarından təhsil almışdır. Ayətullah Dəmavəndidən uzun müddət dərs almış, sonra Livana qayıtmış, doğma hövzəsində Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullahın dərsi-xaricində iştirak etməyə başlamışdır. Həmin müddətdən 2010-cu ilə – Seyidin vəfatına qədər orada qalmışdır. Onun bir neçə ictimai və dini fəaliyyəti vardır. Camaat namazına pişnamazlıq etmiş, xütbə söyləmiş, mühazirələr oxumuş, seminarlar və konfranslarda iştirak etmişdir. Bəzi komitələrin və mədəni fəaliyyətlərin müəllifi olmuş, habelə Şəriət İnstitutunda tədrislə məşğul olmuşdur.

[2] “Nəhl”, 43

[3] Lüğətdə “yol yoldaşı olmaq” mənasını verən “istishab” sözü üsuli-fiqh termini olaraq “əvvəl var olan şeyin davamiyyətinə hökm etmək” mənasını verir. Başqa bir təbirlə desək, sonra davam etməsi barəsində şübhə hasil olan öncəki yəqini vəziyyətə riayət etmək. Bunun izahı budur ki, əgər bir şeyin əvvəl mövcud olduğuna yəqinliyimiz olsa, lakin onun hal-hazırkı vəziyyəti barəsində tərəddüd hasil olsa, onun davam edilməsinin hökm edilməsinə istishab deyilir. Məsələn, əgər dəstəmazlı olsaq, sonra dəstəmazı batil edən amilin baş verib-vermədiyinə şübhə etsək, bu vəziyyətdə “istishab” prinsipinə əsasən, dəstəmazın pozulmadığına hökm edəcəyik.

SEYİD FƏZLULLAH… MƏZHƏBÇİLİYİN FÖVQÜNDƏ DAYANAN ŞİƏ

Seyid Fəzlullah: “Ulduzları Allah ona görə yaradıb ki, insana mütləq zülm deyilən bir şeyin mövcud olmadığını agah etsin. Bütün zülmətlərdə nur damlaları vardır və bu nur damlaları bir yerə cəm olurlar ki, sübh şəfəqinin yaxında olduğunu xəbər versinlər”.

Bu sözlər livanlı novator (modernist) şiə rəhbər Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullaha məxsusdur. Bu alim müsəlmanların səflərini (yəni dəstələrini) parçalamaq istəyən və İslam ümməti arasında təfriqələrin yaranmasına zəmin yaradan qüvvələr qarşısında öz zəngin elmi, geniş dünyagörüşü və qətiyyəti ilə mübarizə aparırdı.

O, – ola bilsin ki, hamıdan əvvəl – Peyğəmbərin həyat yoldaşlarını və əshabəsini – Allah onların hamısından razı olsun! – təhqir etməyin haram olduğunu elan edən və Həzrət Fatimə əleyhəssəlamın Ömər ibn Xəttab tərəfindən döyülməsi və qabırğasının sındırılması haqqında şiə ədəbiyyatında yer alan hadisəni inkar edən və bunun baş verməsini qeyri-mümkün hesab edən şiə müctəhidi və rəhbəridir. O, Mədinə şəhərindəki “Məlik Fəhd adına Mətbəə”də çap olunub iki üz arasında qərar tutan kitaba səmimiyyətlə iman gətirdiyini və bu kitabın mətnləri ilə ziddiyyət təşkil edən hər bir şeyi rədd etdiyini təsdiq etməklə “Fatimənin müshəfi”ni, yəni Həzrət Fatimə əleyhəssəlama məxsus olan Quran nüsxəsini inkar etmişdir.

Əli ibn Əbitalibin Əbubəkr Siddiqə beyət etdiyini və onun Ömər ibn Xəttabın – Allah onların hamısından razı olsun! – vəlayətini (hakimiyyətini) qəbul etdiyini iqrar etmiş və İmam Əlinin onlara müşavir olduğunu, daim kömək etdiyini və yol göstərdiyini təsdiq etmişdir.

Seyid Fəzlullah başda Ayətullahil-üzma Xomeyni olmaqla bir çox şiə müctəhidləri və mərcə’ləri ilə ixtilaf edərək imamların – Allahın salamı olsun onlara! – müqəddəsləşdirilməsini, onların qeybi bildiklərini və məqamlarının nübüvvət və peyğəmbərlik məqamına bərabər olduğunu inkar etmişdir. Livanda dünyaya gəlib boya-başa çatan Fəzlullah öz ölkəsində Ali Şiə Məclisinin yaradılmasına qarşı çıxmışdır. Çünki o, bunun təkcə şiələrə deyil, bütün müsəlmanlara xidmət etməsinə və öz sıralarında istər sünni, istərsə də şiə olmaqla bütün müsəlmanları cəmləşdirməsinə inanırdı.

Seyid Fəzlullah bütün bu işlər və əqidələr uğrunda mübarizə apardı, öz məzhəbçiliyinin fövqünə yüksəldi. O, məzhəbçilikdən çəkinərək insanları ümmət üçün yeganə qurtuluş yolu olduğuna inandığı vəhdətə doğru çağırdı… Hətta fərqli bir dini rəhbərlik yaradaraq məzhəbin fövqündə dayandı.

BAŞLANĞIC

O, 1935-ci ildə İrakın Nəcəfi-əşrəf şəhərində doğulmuşdur. Onun atası Əbdurrauf Fəzlullah dini elmləri öyrənmək üçün Livanın Cəbəli-Amil bölgəsindən oraya (İraka) əvvəlcədən mühacirət etmişdi. Seyid o dövrdə ən məşhur elm mərkəzində ailəsi ilə birlikdə uzun zaman dərs və tədrislə məşğul oldu. Onun gənclik illəri Nəcəfi-əşrəfdəki böyük Elmi Hövzənin (Seminariyanın) qucağında keçmişdir. Belə ki, Fəzlullah dini tədrisini doqquz yaşında atasının yanında başladı və tədricən irəliləyib təqribən 16 yaşında dərsi-xaricə (magistr və doktorantura mərhələsinə) daxil olub Seyid Əbülqasım Xoyi, Seyid Möhsün Həkim, Seyid Mahmud Şahrudi və Şeyx Hüseyn Helli kimi o dövrün böyük Hövzə ustadlarından dərs aldı.

Buna görə də həmyaşıdları onun elmi məqamının və təhsilinin şahidi olmuşlar. 1966-cı ildə o, Livana qayıtdı. Bu qayıdışla İrakdakı islami fəaliyyət meydanı böyük bir itki verdi.

 Seyid Mühəmmədbaqir Sədr bunu öz sözü ilə belə ifadə etmişdir: “Nəcəfdən çıxan hər bir şəxs Nəcəfdən məhrum olmuşdur, lakin Seyid Fəzlullah istisnadır. O, Nəcəfdən çıxdıqda Nəcəf ondan məhrum oldu”.

İslami-mədəni işlə məşğul olan Qardaşlıq Ailə Cəmiyyətini yaratmış bir qrup şiə alimlərinin ona göndərdiyi dəvətə cavab olaraq Seyid Fəzlullah Livana qayıtdı. Onlar Livan İslami İş Dairəsinin Fəzlullaha ehtiyacı olduğuna inanaraq bu dəvəti göndərmişdilər. O, İslam Şəriət İnstitutu hövzəsini (seminariyasını) yaratmış, bir çox dini elmlər öyrənmək istəyənlər üçün başlanğıc nöqtəsini qoymuşdur. Livan ortamında bir çox görkəmli alimlər bu institutda təhsil almışdır. İnstitut müasir dövrdə də qalmaqdadır.

Livana köçəndən bəri Seyid Fəzlullahın fəaliyyəti təkcə nəzəri dəvətlə bitməmiş, əksinə ictimai xidmətlər də göstərməyə davam etmişdir. Nəbəə məntəqəsində qadınlar üçün elmi hövzə (seminariya) qurmuş, tibbi xidmətlər göstərən klinika yaratmışdır. Vətəndaş Müharibəsi başladıqdan sonra yaşamaq üçün cənuba köçmüş, yetimlər üçün xeyriyyə evləri, ictimai təşkilatlar, tibbi müəssisələr və məscidlər inşa etmişdir.

FƏZLULLAH VƏ HİZBULLAH

Partiyanın yaradıcısı olan bir çox kadrların mənəvi-ideoloji tərbiyəsindəki roluna görə Fəzlullah Livan Hizbullahının mənəvi rəhbərlərindən sayılır. O, dünyada mühüm şiə dini rəmzlərindən biridir, çünki insanlar keçən 50 ildən artıq bir müddətdə onun siyasi-ictimai təcrübəsindən faydalanmışlar.

Fəzlullah Livanda, Körfəz ölkələrində, Amerika, Kanada və Avstraliyada miqrant məntəqələrində geniş miqyasda mürid və davamçılar qazanmışdır. Məhz bu vəziyyət ona böyük maliyyə və dəvət imkanları yaratdı. Nəticədə onun şiə ərəblərin dini rəhbəri kimi geniş miqyasda tanınmasına kömək etdi. Habelə onun tabeçiliyində “Müjdəçi xəbərlər” radiosu, 15-dən artıq nəşriyyat evi, əlavə olaraq onlarla xeyriyyəçi müəssisələr və qurumlar vardır ki, Livandakı yetimlərə və ehtiyacı olanlara xidmət edir.

Eyni zamanda 3 elmi hövzəyə həm rəhbərlik edir, həm də xərclərini ödəyir. Onlar Dəməşqdə “Bəhmən” hövzəsi, Qumda “Əttar” hövzəsi və Livanda “Qureyfi” hövzəsidir. Bundan başqa, bir sıra hövzələrə də rəhbərlik edir. Bu, Körfəzdə, xüsusilə Küveyt, Bəhreyn və Səudiyyədə şiələrin verdiyi xümslər hesabına reallaşır. Həmçinin onun əksər ərəb dövlətləri ilə, xüsusilə Ərəb Körfəzi dövlətləri və Livanda rəsmi səviyyələrdə geniş əlaqələri vardır.

FƏRQLİ DÜŞÜNƏN

Fərqli düşünən şiə rəhbər… Bu, Seyid Fəzlullahın ən çox yayılmış xarakteridir. Məhz o bildirmişdir ki, imamət mövzusu ətrafındakı fikir ayrılığına tarixə söykənərək nəzər salmalıyıq. Bununla da müsəlmanların bölünüb-parçalanmasına deyil, onların bir güc halında bir yerə toplanmasına şərait yaratmalıyıq.

Eyni zamanda o, İranı İrakda iranyönlü Sistaninin rəhbərliyini qəbul edib, Livanda ərəbyönlü Fəzlullahın rəhbərliyini rədd etməyə vadar edən kəskin fikirlərin müəllifidir. Baxmayaraq ki, dünyaya şiə düşüncəsinin yayıldığı tarixi məkan olan Livandakı Cəbəli-Amil Qum və Nəcəfdən daha öndədir.

Dünyada böyük şiə rəhbərlərindən biri kimi Fəzlullah öz elmi, mötədilliyi və şiə evinə açılışı ilə tanınmış böyük ideoloji layihə hazırlamışdır ki, bununla şiələr təkcə Livanda deyil, bütün ərəb regionunda da fəal ictimai-siyasi qüvvə kimi tanınmışdır.

Fəzlullah özünü yalnız müridlərinə həsr etmiş ötəri bir insan deyil. O, Livanda ən böyük hadisələrin önündə gedən, daim qəlblərdə qalacaq bir şəxsiyyət olmuşdur. 1989-cu ildə silahlı müqavimət layihəsindən başlayaraq 2009-cu ildə seçki əməliyyatına qədər həmişə terrorizmlə günahlandırılmış, Amerika və Qərb mediasında Hizbullahın mənəvi atası kimi qələmə verilmişdir. Habelə 1983-cü ilin oktyabr ayında Livanda Hizbullahın həyata keçirdiyi və yer üzündə ən böyük qeyri-nüvə partlayışı hesab olunan mübarək əməliyyatda da ittiham edilmişdir.

TƏƏSSÜBKEŞLİYƏ QARŞI

Seyid Fəzlullah hesab edir ki, Livan xalqı öz xristianları və müsəlmanları ilə birlikdə vahid bir vəhdət təşkil edir. Onlara deyir: “Din bir dəyərdir, tayfaçılıq isə qəbilə dəyərlərinə belə malik olmayan geridə qalmış qəbiləçilikdir. Gəlin ağlın və qəlbin sözünə qulaq asaq! Gəlin məhəbbətlə dolu gözəl bir ölkə quraq! Qoy hərəkatımız insanda gözəllik olsun!”

İmamlar haqqında qülüvv (həddi aşıb onlara ilahi sifətlər isnad etmək) və onlara təəssübkeşlik barəsində isə buyurur: “Biz hər hansı bir imam və hər hansı peyğəmbər üçün istənilən növ qülüvvü rədd edirik, çünki biz xalis tövhidə iman gətirmişik. Əli ibn Əbitalib haqqında qüluvv ilə bağlı hesab edirik ki, Əli barəsində həddi aşmaq, onun ilahlığına və ilahlığa yaxın olduğuna etiqad etmək küfrdür”.

Eyni zamanda o, Aşura günü şiələrin başından və kürək nahiyəsindən qan çıxardıqları bəzi ayinlərə etiraz etmişdir. O, insanların bu cür hərəkətini “səhv və üsyan…” hesab etmişdir. “Biz İmam Hüseyn hərəkatının təmsil etdiyi faciəyə başqa bir don geyindirilməsinə, insan bədəninə əziyyət verilməsinə, yaxud İslamın görüntüsünü zədələyəcək hər hansı bir hərəkətə etiraz edirik”. Həmçinin şiələrin bəzi düzəldilmiş daşların (möhürün) üzərinə səcdə etmələrini də inkar etmişdir. Bildirmişdir ki: “Bu, heç bir müqəddəslik simvolu deyildir”. Əlavə etmişdir ki: “Əhli–Beyt fəqihlərinin də fikri budur ki, yalnız yerə (torpağın üzərinə) səcdə edilməlidir”.

Azandakı şiə və sünni ixtilafı haqqında buyurur: “Biz “Əşhədu ənnə Əliyyən vəliyyullah!” (“Şəhadət edirəm ki, Əli Allahın bütün məxluqat üzərinə təyin etdiyi rəhbəri və vəlisidir”) cümləsini azanın bir hissəsi hesab etmirik. Fitvalar kitabında da bunu yazmışıq. Bildirmişik ki, biz azana hər hansı bir cümlənin əlavə edilməsi ilə razılaşmırıq. “Həyyə əla xayril–əməl” (“Ən xeyirli işə tələsin!”) cümləsində də ixtilaf var. Burada şiə müsəlmanlardan gələn rəvayətlərə görə bu azanın bir hissəsidir, lakin sünni müsəlmanlar bunu belə hesab etmirlər. Həmçinin sünnilər sübh azanında “Əs–Səlatu xayrun minən–naum” (“Namaz yuxudan daha xeyirlidir”) cümləsini artırırlar, lakin şiələr bunu düzgün saymırlar. “Əşhədu ənnə Əliyyən vəliyyullah” cümləsi ilə əlaqədar onu bildirmək istəyirik ki, azanın bir hissəsi deyil, onu azanın bir hissəsi hesab etmək icazəli deyil. Şiələr bunu yalnız təbərrük üçün deyirlər”.

RƏHBƏRLİK FİTNƏSİ

Şiə rəhbərlər arasındakı əlaqələrdə müasir tarixdə geniş bir əlamət olaraq Fəzlullah fitnəsi kimi tanınmış fitnə davam etməkdədir. Bu, Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullahın Nəcəf və Qumdakı elmi hövzələrin xaricində müstəqil rəhbər kimi elanından sonra İran və İrakdakı həmkarları tərəfindən məruz qaldığı hücumla başlayır.

Qumdakı rəhbərlər daha fəal hərəkətə keçdilər. Bu ittihamlar onun şəfaət və təvəssülə qarşı mübarizəsindən, övliyaların, xüsusilə Fatimeyi-Zəhranın məqamı, imamların möcüzəsi barəsindəki fikirlərindən sonra bir az da gücləndi. Belə bir vəziyyətin yaranmasına Ayətullahil-üzma Qolpayqaninin Seyid Fəzlullaha nəsihət və tənqid məktubu göndərməsi də səbəb olmuşdur. O tələb edirdi ki, şiələr arasında mübahisəyə bir an əvvəl son qoysun. Hətta bəziləri iddia edirdilər ki, o, şiə dini rəhbərliyini ləğv etməyə çalışır.

Həmçinin Seyid Fəzlullah onda da ittiham olunurdu ki, Qumda və Nəcəfdə böyük rəhbərlər zahidanə həyat tərzi sürürlər, o isə zövq və şəhvət içində olan bir həyat yaşayır. Deyirdilər ki, İran və İrak alimləri köhnə və ucuz mənzillərdə yaşadığı bir halda, Fəzlullah qəsr və saraylarda ömür keçirir.

SUİ–QƏSD CƏHDLƏRİ

Seyid Fəzlullah üç dəfə pis niyyətli insanlar tərəfindən sui-qəsdə məruz qalmış, hər üçündən də xilas olmuşdur. Bu da onun həmişə hadisələrin özəyində olmasından, dediyindən dönməməsindən, israrla çalışmasından irəli gəlirdi. İndiyə qədər də bilinmir ki, bu sui-qəsdlərin arxasında kim dayanır; Amerika təhlükəsizlik idarələri, yoxsa İsrail agentliyi, yaxud onun narahat etdiyi həmyaşıdı olan din xadimləri! Axı o bir çox şiə mütəfəkkirlərini heç nədən çəkinmədən tənqid edir, imamları və rəhbərləri əfsanələşdirən bütün fikirlərə və hadisələrə şüurlu şəkildə etiraz edirdi. Bu da onu asanlıqla hədəfə çevirir, ikiüzlülükdə və şiə məzhəbini yox etməkdə ittiham edilməsinə səbəb olurdu.

Müəllif: Həmdi ət–Təhavi (21.02.2010)

Tərcümə: Salman Səfəralı oğlu Süleymanov

Təshih: Xəyyam Əliağa oğlu Qurbanzadə

Redaktor: Əfruzə Həsən qızı Həsənova

Korrektor: Məhbubə Hüseynbala qızı Kərimzadə

Əllamə Sadiqi Tehrani Livandakı Elmi Hövzə (Seminariya) tələbələrinin Ayətullah Seyid Fəzlullahın ictihadı və ona təqlid etməklə bağlı ona ünvanlanan suala belə cavab vermişdir: “Rəhman, Rəhim Allahın adı ilə! Sizin sualınıza cavab olaraq deyirəm ki, Ayətullahil-üzma Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah – Uca kölgəsi var olsun! – İslam elmlərini Kitab və Sünnə işığında çox yaxşı bilən nadir bir alimdır. Mən artıq qırx ildir ki, onu dərin bilgiyə sahib olan bir alim kimi tanıyıram. İki mənbəyə (Kitab və Sünnəyə) əsaslanaraq verdiyi fitvalarda ona təqlid etməyi heç bir şübhə olmadan icazəli hesab edirəm. Allah onu qorusun!”

Qum Elmi Hövzəsi,

h. q. cəmadiyələvvəl ayı 1420-ci il – m. avqust ayı 1999-cu il

XX-XXI ƏSRLƏRİN BÖYÜK MÜCTƏHİDİ VƏ MÜTƏFƏKKİRİ SEYİD MÜHƏMMƏDHÜSEYN FƏZLULLAHIN

HƏYATINA QISA BİR BAXIŞ

SEYİD FƏZLULLAHIN FİQHİ MƏQAMI VƏ SİYASİ MÖVQELƏRİ

Mərhum Ayətullah Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah h. q. təqvimi ilə 19 şəban 1354-cü ildə (m. 16 noyabr 1935-ci ildə) Nəcəfdə anadan olmuş və 1966-cı ildən ömrünün sonuna kimi (04.07.2010) Beyrutda yaşamışdır.

Seyid Fəzlullah Nəcəfi-əşrəfdə olduqca böyük elmi hövzə əhatəsində böyümüş və formalaşmışdır. O, hələ kiçik yaşlarından dini təhsil almışdır (təxminən 9 yaşlarında). İlk təhsilini atasından almış, təxminən 16 yaşında dərsi-xaricə (magistr və doktorantura səviyyəsinə) başlamışdır. O zamanlar hövzənin Seyid Əbülqasım Xoyi, Seyid Möhsün əl-Həkim, Seyid Mahmud Şahrudi və Şeyx Hüseyn Helli kimi ustadlarından dərs almış və Molla Sədra Badkubinin “Əsfar” dərslərində iştirak etmişdir. Seyid Fəzlullah o dövrdə öz elmi təhsili sahəsində tanınmış tələbələrdən olmuşdur. Bu barədə belə qeyd edilir ki, hətta Seyid Şəhid Mühəmmədbaqir əs-Sədr Seyid Fəzlullahın elmi mübahisələrinin izahını Seyid Xoyiyə aparmışdır ki, Fəzlullahın fəzilətini göstərsin. Bu məsələ sonralar Seyid Fəzlullahın dini rəhbər Xoyinin yanında böyük etibar sahibi olmasına və alim müctəhiddən asılı olan işlərdə ona mütləq vəkalət verməsinə gətirib çıxarmışdır. Seyid haqqında o da yazılmışdır ki, o, dərslərdə və hafizlikdə öz yaşıdlarından çox irəlidə olmuş və fərqlənmişdir. O zamanlar Nəcəfdə təhsil alan tələbələr ondan bir çox mövzulara aydınlıq gətirməyi və şərh etməyi istəmişlər. Beləcə, Seyid fiqh və üsul müəllimi olaraq elmi fəaliyyətə başlamışdır.

Qeyd etdiyimiz kimi, o, Livanda mərhum Ayətullah Xoyinin səlahiyyətli vəkili olmuş və Beyrutda İslam Şəriəti İnstitutunun əsasını qoymuşdur. Seyid Fəzlullah müasir Livanın ən görkəmli şiə fəqihi olmuş və sionist qəsbkarlara qarşı müqavimət xəttinin simvollarından biri olmuşdur. Seyid Fəzlullahın 45 illik fəaliyyətinin nəticəsi Beyrutda dərrakəli şiələrin yeni nəslinin yetişdirilməsidir. Seyid Fəzlullah məktəbinin məzunları son yarım əsrdə Livanın ən mühüm dini, ictimai və siyasi liderləridir. Onun fiqh və üsul elmləri sahəsində dərsi-xaricin tədris olunmasında bir neçə onillik təcrübəsi var idi.

Ustadı Ayətullah Xoyinin Nəcəfdə vəfatından sonra (08.08.1992) Seyid Fəzlullah ərəb dünyasında, ələlxüsus Livan və Suriyada dindar gənc nəsil arasında (Nəcəf və Qumun ənənəvi hövzələrində yox) şiə dini rəhbərliyinin müdrik namizədlərindən biri kimi müzakirə olunurdu.

Onun ənənəvi fiqhi və üsuli mirası bilməklə yanaşı müasiri olan dini rəhbərlərin əksəriyyətində görünməyən üç xüsusiyyəti də var idi:

1. Yeni fiqhi fitvanı və etiqadi rəyi və yeni tarixi anlayışı ifadə etmə cəsarəti;

2. Müasir dünya ilə tanışlıq;

3. Heç bir məzhəbi təəssübkeşliyin olmaması, dini dözümlülüyə sahib olması və söhbətcil olması.

Həqiqətən də, Seyid Fəzlullah müasir gənc dini rəhbərlər arasında zəmanəyə uyğun fitvalar verməkdə ən yenilikçi və çağdaş dünyanın siyasi, ictimai və iqtisadi mürəkkəbliklərinə daha çox bələd olanlardan biri idi. O, müasir islamşünaslar arasında şiə etiqadi məsələləri sahəsində onların ən müxalif olanlarının zümrəsinə daxil idi.

İşğal edilmiş Fələstinin məzlum xalqının hüquqlarını şiddətlə müdafiə edən və ABŞ-ın Orta Şərqdəki təcavüzkar siyasətinə qarşı çıxan Seyid Fəzlullahın aydın siyasi mövqeyi onu Livanda, bəlkə, bütün ərəb dünyasında ən görkəmli azadlıq və müqavimət dini rəhbərinə çevirmişdi. Livan Hizbullahının rəhbərləri və korpusu onun tələbələri və şagirdləri olmuşlar.

Seyid Fəzlullah sağlığında Ayətullah Xomeyninin şiə dünyasındakı siyasi rəhbərliyini qəbul etmişdi.

Onun Ayətullah Müntəziri ilə yaxşı münasibətləri olub.

Ağayi-Xamənəiyə gəlincə Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah Ruhullah Xomeyninin vəfatından və Seyid Əli Xamənəinin rəhbər seçilməsindən sonra İran rəhbərinin (Ağayi-Xamənəinin) mərcə’liyi (dini rəhbərliyi) məsələsi ilə müxalifət etmiş və Tehranla olan əlaqəsi uzun müddət gərgin olmuşdur. Seyid Fəzlullah Ağayi-Xamənəini İran İslam Respublikasının rəhbəri kimi tanısa da, onu dünya müsəlmanlarının vəliyyi-əmri (lideri), yaxud dünya şiələrinin rəhbəri hesab etmirdi. Ən əsası isə o, heç bir vaxt Ağayi-Xamənəinin mərcəiyyətini (dini rəhbərliyini) qəbul etməmişdir. Seyid Fəzlullah Ağayi-Xamənəinin mərcəiyyətinin (dini rəhbərliyinin) iranlı olmayan ən mühüm tənqidçisi olub.

Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah İran İslam Respublikası və Seyid Əli Xamənəi ilə olan problemləri barəsində belə demişdir: “Bəziləri mənə demişdir ki, problem sənin fikirlərin və fitvaların deyildir, əksinə məsələ Küveyt dinarı və Səudiyyə rialıdır. Mümkündür ki, sən öz dini rəhbərliyin vasitəsilə bu pulları öz tərəfinə çəkəsən. Məhz buna görə mənim dini rəhbərliyimi bir təhlükə hesab edirdilər. İkinci məsələ dini rəhbərin ərəb olması məsələsi idi. Bir çoxlarının dini rəhbərin ərəb olmasından xoşu gəlmirdi. Üçüncüsü isə mənim dini rəhbərliyim Xamənəinin mərcəiyyəti (dini rəhbərliyi) üçün bir təhlükə idi, çünki mənim mədəni və siyasi görüşlərim onun görüşlərindən daha açıq idi. Çoxu istəyirdi ki, dini rəhbərlik İranda qalmış olsun. Hətta Ağayi-Sistaninin dini rəhbərliyi ilə İrakın xüsusi siyasi şərtlərinə görə çarəsizlikdən razılaşmışdılar”^[1].

Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah Seyid Əli Xamənəinin fəqih olmadığına inanırdı. O, bəzən xatırladırdı ki, Ruhullah Xomeyninin vəfatından əvvəl şəxsən özü Xamənəidən eşitmişdir ki, o (yəni Xamənəi), musiqi kimi bəzi fiqhi məsələlərdə Ayətullah Müntəzirinin fikrinə tabedir. Seyid Fəzlullah deyirdi: “Ayətullah Xomeyninin vəfatından əvvələ qədər bəzi məsələlərdə müqəllid olmuş bir şəxs necə oldu ki, gözlənilmədən şiələrin mərcəi-təqlidi oldu?”

O, bu mövzunu siyasi bir mövzu hesab edirdi və belə düşünürdü ki, bir fiqhi mövzunu siyasiləşdirmək mərcəiyyət (dini rəhbərlik), onun tarixi və ənənəvi məqamı üçün zərərlidir. O, İran tərəfindən ona göstərilən təzyiqlərə baxmayaraq, Seyid Əli Xamənəinin fiqhi məqamının və vəlayətinin təsdiq edilməsi barəsində heç vaxt danışmamışdır.

Seyid Əli Xamənəi də Seyid Fəzlullahın nüfuzunu və dini rəhbərliyini Livan Hizbullahı və Livan şiələri arasında özünün siyasi nüfuzuna maneə kimi görürdü. Ona görə də onun ictihad gücünə sahib olmadığını, hətta bid’ətçi və şiəliyin məşhur fikirlərinə zidd olan fikirlərə sahib olduğunu göstərməyə çalışırdı.

AYƏTULLAH XOMEYNİNİN

VƏFATINDAN SONRA LİVANDA ŞİƏ DİNİ RƏHBƏRLİYİ

Ayətullah Seyid Fəzlullah Muna Sukəriyyəyə verdiyi ətraflı müsahibəsində (2007-ci ildə dərc edilib.) Ayətullah Xomeyninin vəfatından sonra Livanda şiə dini rəhbərliyi, İran İslam Respublikası qüvvələrinin mərcəiyyət (dini rəhbərlik) işinə müdaxiləsi, dini rəhbərlik barəsində Livan Hizbullahının mövqeləri, Ağayi-Xamənəinin baxışı və İran rəhbərinin öz mərcəiyyəti ilə üzləşmə metodu barəsində mühüm məqamları bəyan etmişdir. Bu müsahibənin bəzi başlıqlarının tərcüməsi belədir.

Seyid Fəzlullah mərcəiyyət (dini rəhbərlik) məsələsində Hizbullahla olan ixtilafını belə izah edir: “Hizbullahdakı qardaşların diqqəti İrana yönəlmişdi. İranda isə elə şəxslər var idi ki, müstəqil şəxs istəmirdilər, hətta həmin şəxs dini rəhbərliyin başında olsa da və onlar tərəfindən dəstəklənsə də. Onlar dini rəhbər kimi qondarıb ortaya çıxardıqları dini rəhbər olmayan bir şəxs üçün mənim dini rəhbərliyimi təhlükə görürdülər. …

Hizbullahdakı qardaşların mənim dini rəhbərliyimə qarşı mənfi mövqe tutması təbii idi. Bu da İrandakı bəzi xətlərlə uyğun gəlirdi”^[2].

“İslam Respublikasının mənimlə mənfi münasibəti o zaman başladı ki, bir tərəfdən adım dini rəhbərlər arasında qeydə alındı, digər tərəfdən İranda bəzi xətlər mənim mərcəiyyətimi (dini rəhbərliyimi) Ağayi-Xamənəinin mərcəiyyətinə maneə kimi gördü. Buna görə də mənim mövqeyimi ictimaiyyətin gözündən salmağı planlaşdırdılar. Bu məqsədə çatmaq üçün bəzi fikirlərim və düşüncələrimə görə mənə qarşı mövqe tutanları təşviq etməkdən, Hizbullahın rəhbərlərini və üzvlərini hər vasitə ilə mənə qarşı qızışdırmaqdan tutmuş başqa bir çox mənfi üsullara əl atdılar. Mənə qarşı mənfi mövqedə olan hər kəsi təşviq edirdilər. Həm də mən müstəqil idim və tabeçilik göstərmirdim. İran İslam İnqilabını dəstəkləməyimə baxmayaraq, sırf ona tabe deyildim, özümün xüsusi düşüncələrim var idi ki, onların bir neçəsi İslam İnqilabının bəzi xətləri ilə kəsişir və bəziləri isə bir-biri ilə üst-üstə düşmürdü”^[3].

“Çox təbii haldır ki, indi İran, ələlxüsus Ağayi-Xamənəinin nöqteyi-nəzərindən məqsədə uyğun olaraq hesab edir ki, İranın vəlayəti-fəqih nəzəriyyəsinə köklənməsi etibarilə dini rəhbərlik İranda olsun. Onların nöqteyi-nəzərindən dini rəhbər (mərcə’) vəlayəti-fəqihin müdafiəçisi olmalıdır. Belə bir şey o vaxt həqiqət tapa bilər ki, dini rəhbər (mərcə’) həmin İran dairəsinin, Qum Hövzəsinin mühasirəsində olsun, istər vəliyyi-fəqih olsun, istərsə də vəlayəti-fəqihin müdafiəçilərindən olsun. Bu həmin məqamda məsələnin aydınlaşdırılmasıdır. Lakin İran hökuməti dini rəhbərliyin Qumda olmasını zəruri hesab etməklə yanaşı siyasi əsaslarla Nəcəf dini rəhbərliyini də təsdiq edir. Biz bu vəziyyəti onlar Ağayi-Sistanini təsdiq edəndə gördük. Çünki İrakdakı şəraiti, xüsusən də oradakı şiələrin vəziyyətini tarazlaşdırmaq üçün ona ehtiyacları var idi”^[4].

Araşdırma:

a) Ağayi-Xamənəi dövründə İran İslam Respublikası tərəfindən təsdiq edilmiş dini rəhbərlik üçün zəruri şərt İran sakini olmaq, ikincisi vəlayəti-fəqihin müdafiəçisi olmaq, üçüncüsü və ən əsası dini rəhbərin sırf tabeçi olması və müstəqil olmamasıdır. O, ə’ləm dini rəhbər olsa da belə, müstəqil dini rəhbəri qəbul etmir. O, təsdiq olunmuş müstəqil dini rəhbərlə də razılaşmır, sırf tabeçilik istəyir.

b) Livan Hizbullahı mərcəiyyət (dini rəhbərlik) məsələsində sırf İslam Respublikasının diktə etdiyi siyasətlərə tabe olmuş və ona əsaslanaraq Seyid Fəzlullahın mərcəiyyətinə (dini rəhbərliyinə) qarşı çıxıb İran hökumətinin aləti kimi onun mövqeyini məhv edib zəiflətməyə çalışmışdır.

c) İran İslam Respublikası Seyid Fəzlullahın dini rəhbərliyini Ağayi-Xamənəinin dini rəhbərliyi üçün təhlükə kimi qiymətləndirmişdir. Fəzlullahın mərcəiyyətinin qeydə alınması ilə İslam Respublikası onu gözdən salmağı planlaşdırmışdır. Bu dağıdıcı proqram üç yanaşmaya əsaslanırdı:

1. Fəzlullahın hər hansı bir müxalifini istənilən yolla həvəsləndirmək;

2. Fəzlullahın fikir və düşüncələrinə qarşı çıxanları müstəsna olaraq təşviq etmək;

3. Hizbullah liderlərini və korpusunu ona qarşı qızışdırmaq.

SEYİD FƏZLULLAHIN İSTİDLALİ VƏ

FİTVAİ FİQH SAHƏSİNDƏ YAZDIĞI ƏSƏRLƏRİ

Seyid Fəzlullah əsərləri çox olan bir alimdir. İslam elmlərinin müxtəlif sahələrinə aid onlarla müəllif əsərləri ilə yanaşı, o, həm də istidlali fiqhdə məhsuldar təcrübəyə malikdir. Onun fiqhi tədqiqatları və fiqhdən keçdiyi dərsi-xariclərinin şagirdləri tərəfindən yazıldığı və 1374-cü (m. 1995-ci) ildən bəri nəşr olunduğu təqrirləri 25 cilddən çoxdur. Aşağıdakı əsərləri buna misal göstərə bilərik:

1. “Kitabul-cihad” (“Cihad” kitabı);

2. “Kitabun-nikah” (“Nukah” kitabı);

3. “Kitabul-ət’imə vəl-əşribə” (“Yemək və içmək” kitabı);

4. “Kitabul-vəsiyyə” (“Vəsiyyət” kitabı);

5. “Kitabul-qur’ə vəl-istixarə” (“Püşk və istixarə” kitabı);

6. “Kitabus-sayd vəz-zəbahə” (“Ovçuluq və kəsim” kitabı);

7. “Risalətun fir-rəda’” (“Süd əmmə haqqında risalə”);

8. “Fiqhul-icarə” (“İcarənin fiqhi hökmləri”);

9. “Fiqhul-məvaris vəl-fəraiz” (“İrsin fiqhi hökmləri”);

10. “Fiqhul-qəza” (“Qəzavətin fiqhi hökmləri”);

11. “Fiqhuş-şirkə” (“Şərikliliyin fiqhi hökmləri”);

12. “Fiqhul-həcc” (“Həccin fiqhi hökmləri”);

13. “Fiqhut-təlaq” (“Talağın fiqhi hökmləri”);

14. “Fiqhul-həyat” (“Həyatın fiqhi”);

15. “Əl-Yəmin vəl-əhd vən-nəzr” (“And, əhd və nəzir” kitabı);

16. “Səlatul-cumuə” (“Cümə namazı”);

17. “Əl-Büluğ” (“Həddi-büluğa çatma”);

18. “Qaidətu-la zərərə və la zirarə” (“Zərər vermək və zərərə zərərlə qarşılıq vermək yoxdur” qaydası haqqında risalə) və s.

Fitvai fiqhdə ən azı beş kitabı nəşr edilmişdir:

1. “Dəlilul-mənasik” (“Həcc kitabçası”) (1374 – m. 1995);

2. “Əl-Məsailul-fiqhiyyə” (“Fiqhi məsələlər”) (1375 – m. 1996);

3. “Əl-Fətavəl-vadihə” (“Açıq-aydın fitvalar”) (1376 – m. 1997);

4. Üç cilddən ibarət ən mühüm fitva kitabı “Fiqhuş-şəriə”  (“Dərindən düşünülmüş şəriət”) (1377 – m. 1998);

5. Və nəhayət, “Əhkamuş-şəriə” (“Şəriət hökmləri”) (1382 – m. 2003).

Qurana dair tədqiqatları aşağıdakılardan ibarətdir:

1. “Təfsirun min vəhyil-Quran” (“Qurandan ilhamlanmış təfsir”) adlı 25 cildlik təfsir;

2. “Əl-Hivar fil-Quran” (“Quranda dialoq”);

3. “Üslubud-dəvəti fil-Quran” (“Quranda dəvət üsulu”);

4. “Dirasatun və buhusun Quraniyyə” (“Quran tədqiqatları və araşdırmaları”);

5. “Mutarəhatun fi qəzaya Quraniyyə” (“Quran mövzularında müzakirələr”);

6. “Min irfanil-Quran” (“Quran maarifindən …”)

7. “Hərəkətun-nübüvvəti fi müvacəhətil-inhiraf” (“İnhiraf qarşısında peyğəmbərlik hərəkatı”)

Onun Quranın tədqiqatına dair yazdığı yuxarıda qeyd olunan çoxsaylı əsərlərlə yanaşı dini mövzularda qələmə aldığı üç kitabı da var:

1. “Peyğəmbərlərin məsumluğunda müraciətlər”;

2. “Təkvini (kosmik) vəlayət”;

3. “Cənnət yalnız müsəlmanlar üçündürmü?”

Bu diqqətəlayiqdir. Seyid Fəzlullah Əhli-Beytin təlimlərini izah edərkən bir neçə əsər yazmışdır: “Qədir ətrafında İslam nəzəriyyəsi”, “Haqqın ölçüsü – Əli”, “Zəhra – nümunəvi qadın”, “Əhli-Beytin həyat tərzi”, “Kumeyl duasının şərhi” və “Səhifeyi-Səccadiyyənin şərhi”.

SEYİD FƏZLULLAHA QARŞI DİNİ TƏƏSSÜBKEŞLİYİN

VƏ SİYASİ GÜCÜN XOŞAGƏLMƏZ ƏLAQƏLƏNDİRMƏSİ

Seyid Fəzlullahın dini rəhbərliyinin Seyid Xamənəinin dini rəhbərliyinə mane olması barədə dəqiq fikir söylənildiyi vaxt Fatimeyi-Zəhranın (ə) başına gələn hadisələrə və imamların təkvini (kosmik) vəlayətinə yenidən baxış keçirilməsində Seyid Fəzlullahın fərqli fikirləri ənənəvi dini rəhbərləri ona qarşı yönəltmək, onun şəxsiyyətini məhv etmək və iğtişaş yaratmaq üçün yaxşı bir bəhanə kimi müəyyənləşdirildi. Siyasi hakimiyyət və dini təəssübkeşlər əl-ələ verdi və beləliklə də, Seyid Fəzlullahın ictihadı və şiəliyi şübhə altına alındı!

Qüds Qüvvələri^[5] ilə əməkdaşlıqda ittiham olunan şübhəli hərəkat Qum və Nəcəf alimlərindən Seyid Fəzlullahın şiə əqidəsinin doğruluğunu soruşur. Bu cür mütəşəkkil, təşkil olunmuş suallar  h. q. təqvimi ilə 1411-ci ilin ramazan ayından (h. ş. 27 esfənd 1469 – m. 18 mart 1991) başlayır.

Bu suallara mərhum Ayətullah Fazil Lənkərani 1372-ci ilin bəhmən ayında (m. yanvar ayı 1994 ), mərhum Ayətullah Bəhcət isə 1375-ci ilin aban ayında (m. oktyabr ayı 1996) cavab verir.

Lakin mərhum Ayətullah Mirzə Cavad Təbrizinin 27 zilhiccə 1417 (h. ş. 15 ordibeheşt 1376 – m. 5 may 1997) tarixli hökmü məsələyə başqa ölçü verir: “Mən dəfələrlə qeyd etmişəm ki, (S. M. Fəzlullah) zall və muzildir (yəni özü azğındır və başqalarını da azdırır). Onu və əsərlərini təbliğ etmək, kitablarını oxumaq icazəli deyildir. Azğın olduğuna və ictihadı da sübuta yetmədiyinə görə ona təqlid etmək olmaz. Hər bir möminin məzhəbin haqq əqidələrini müdafiə etməsi və bu cür fikirlərə qail olan möminləri agah etməsi vacibdir ki, onlar azğın ruhaninümaların (yalançı ruhanilərin) təsiri altına düşməsinlər!”

Mərhum ustad Ayətullah Təbrizi, əlbəttə, ömrünün axırına qədər Ağayi-Xəmənəinin ictihadı və hökumətin Hövzəyə və mərcəiyyətə (dini rəhbərliyə) müdaxiləsi barəsində bir kəlmə də danışmamışdır.

Ayətullah Vəhid Xorasani də 1376-cı ilin mehr ayında (m. sentyabr 1997) Seyid Fəzlullahın zəlalətdə olduğunu təsdiq etmişdir. Ağayi-Xamənəi də sualın fərz olunan hissəsində (Seyid Fəzlullahın mərcəiyyət və ictihadında problemin olması təsəvvürü) Seyid Fəzlullaha təqlid etməkdən vaz keçməyi doğru hesab etmişdir^[6].

Ayətullah Müntəziri əksər dini rəhbərlərdən fərqli olaraq Seyid Fəzlullahı nəinki təfsiq etməmiş, hətta o ağır mühitdə onun elmini və xidmətlərini tərifləmişdir. O, Seyid Fəzlullahın mərcəiyyəti (dini rəhbərliyi) və fikirləri ilə bağlı verilən həmin şübhəli suallardan birinə belə cavab yazmışdır: “Həzrət Ayətullah Seyid Fəzlullah Beyrutda İslama xidmət edən müctəhid alimdir və onun elmindən və kitablarından istifadə olunur!” (h. ş. 22 fərvərdin 1384-cü il – m. 11 aprel 2005-ci il)

Ayətullah Müntəzirinin Seyid Fəzlullahı müdafiə etməsi məzhəbi təəssübkeşliyin və siyasi gücün xoşagəlməz birləşməsinə ağır gəldiyi üçün verilən cavaba şübhə ilə yanaşdılar və rəsmi olaraq bu barədə Ayətullah Müntəziridən izahat istədilər! Ayətullah Müntəziri də ona təzyiq göstərənlərə cəsarətlə belə bir cavab yazmışdır: “Möhürümlə möhürlənmiş mənimdir və mən onu öz elmim və əqidəmlə yazmışam!” (h. ş. 31 fərvərdin 1384-cü il – m. 20 aprel 2005-ci il)

Bir müddət sonra Ayətullah Müntəziridən yenidən Seyid Fəzlullah haqqında soruşulduqda onu bir daha dəstəkləmişdir: “Müəzzəmun ləh (Seyid Fəzlullah) İslam alimlərindəndir və müxtəlif sahələrdə çoxsaylı əsərləri vardır. Heç bir müsəlmanı, qalmışdı hələ alimlər olsun təhqir etmək icazəli deyildir!” (h. ş. 30 bəhmən 1386-cı il – m. 19 fevral 2008-ci il)

Əlbəttə, Seyid Fəzlullahın Hizbullah və İslam Respublikası ilə münasibətləri son vaxtlar müəyyən qədər yaxşılaşmışdı. Lakin Seyid Fəzlullah Ağayi-Xamənəinin dini rəhbərliyini ömrünün axırına kimi qəbul etməmiş və məzhəbi təəssübkeşliyin və siyasi gücün həmin şübhəli cərəyanı da Seyid Fəzlullahı təkfir və təfsiq etməkdən əl çəkməmişdir. Seyid Fəzlullah ona qarşı olan bu məzhəbi cərəyandan sonra heç vaxt İrana səfər etməmişdir.

“Milli Görüş-Sabiqun” hərəkatı

---

[1] “İllər, vəziyyətlər və şəxsiyyətlər haqqnda, belə danışdı …, belə dedi …”, Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah, Muna Sukəriyyə ilə müsahibə, “Darun-nəhar”, Beyrut, 2007, s. 69

[2] “İllər, vəziyyətlər və şəxsiyyətlər haqqnda, belə danışdı …, belə dedi …”, Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah, Muna Sukəriyyə ilə müsahibə, “Darun-nəhar”, Beyrut, 2007, İkinci nəşr, 2012, Beyrut İslam Mədəniyyəti Mərkəzi tərəfindən nəşr olunmuşdur. s. 159

[3] “İllər, vəziyyətlər və şəxsiyyətlər haqqnda, belə danışdı …, belə dedi …”, Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah, Muna Sukəriyyə ilə müsahibə, “Darun-nəhar”, Beyrut, 2007, İkinci nəşr, 2012, Beyrut İslam Mədəniyyəti Mərkəzi tərəfindən nəşr olunmuşdur. s. 162

[4] “İllər, vəziyyətlər və şəxsiyyətlər haqqnda, belə danışdı …, belə dedi …”, Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah, Muna Sukəriyyə ilə müsahibə, “Darun-nəhar”, Beyrut, 2007, İkinci nəşr, 2012, Beyrut İslam Mədəniyyəti Mərkəzi tərəfindən nəşr olunmuşdur. s. 163

[5] İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun xaricdəki bölməsi

[6] Həmin şübhəli cərəyan internetdə mərhum Ayətullah Seyid Fəzlullaha qarşı “zalalnet” adlı inter saytı yaradıb ki, bu da bir çox şiə fəqihlərinin və dini rəhbərlərinin dözümsüzlüyünün sübutudur. İran İslam Respublikasına yaxın yazıçı Cəfər Mürtəza Amili Seyid Fəzlullahın fikirlərini tənqid edən “Zəhra faciəsi, şübhələr və cavablar” adlı iki cildlik kitab yazmışdır. (1997-ci il) Seyid Fəzlullaha qarşı düşmənçiliklə bağlı bu kitabı oxumaq lazımdır: “Ayətullah S. M. Fəzlullah heç vaxt batmayan günəşdir, həyatı, mövqeləri haqqında deyilənlər, etirazlar, cavablar, dini və siyasi müxalifləri” (Mustafa Sübhi Xızır və Mehdi Xəlil Cəfər, 2010-cu il)